98-9-34
وحید جابر زاده / جواد نگین راز
کشور ایران از لحاظ جغرافیایی در منطقه‌ای واقع شده که دارای چهارفصل مختلف در گونه‌های گیاهی متفاوتی سازگار با این شرایط است. از استان‌های پر بارش مانند گیلان، آذربایجان شرقی و اردبیل تا استان‌های کم بارش جنوبی مثل بوشهر و هرمزگان، همگی دارای پوشش گیاهی متناسب با شرایط اقلیمی موجود هستند. در ده سال گذشته میانگین بارش سالیانه کشور بسیار کاهش‌یافته و این روند در سال‌های اخیر شدت بیشتری گرفته است. از سهم این بارش‌ها، شهر تهران در چهار سال گذشته دارای میانگین بارش 216 میلی‌متر و در سال گذشته میانگین 115 میلی‌متر را به خود اختصاص داده است.
با اندکی تأمل می‌توان به کاهش محسوس بارش در سال گذشته پی برد که همین کاهش بارندگی باعث گرم شدن هوا و به دنبال آن افزایش تبخیر نیز می‌گردد؛ به‌طوری که هوای شهر تهران در زمستان سال گذشته دو و نیم درجه نسبت به دو سال گذشته گرم‌تر شده و بارش‌های صورت گرفته نیز اکثراً به‌صورت سیلاب و آنی بوده است.
حال با در نظر گرفتن شرایط موجود و کاهش منابع آبی، به‌صورت منابع آب زیرزمینی باید به دنبال راهکاری مناسب و عملی بود تا بتوان مانع از این بحران جدی شد.
سرانه مصرف آب در کشور 200 و 270 لیتر در روز است. این در حالی است که سرانه مصرف آب در کشورهای اروپایی 130 لیتر عنوان‌شده که با تغییر در الگوی مصرف می‌توان مصرف آب توسط خانوارها را کاهش داد. ولی آنچه مشخص است تنها درصد کمی از آب مصرفی کشور در منازل مصرف می‌شود و سهم اعظم این آب در بخش کشاورزی و فضای سبز هدر می‌رود که می‌توان با ایجاد شرایطی، این میزان را به حداقل رساند.
یک نمونه از راه‌حل‌های کاهش مصرف آب هم در بخش کشاورزی و هم در فضاهای سبز شهری استفاده از مالچ جهت جلوگیری از تبخیر سطحی آب است که می‌توان با کمترین هزینه بیشترین بهره را در این زمینه برد. به‌طوری که با ساده‌ترین و ارزان‌ترین اقلام می‌توان مالچ را تهیه و از آن استفاده کرد.
به‌طور مثال چیپس چوب را می‌توان از هرس درختان در زمستان تولید کرد، به‌عنوان مالچ در پروفیل خاک قرار داد و از تبخیر و نفوذ سریع آب به لایه‌های زیرین خاک جلوگیری نمود یا استفاده از مالچ پلاستیکی در زراعت جهت پرورش گیاهانی مانند بامیه یا صیفی‌جات که میتواند آب را به مدت زیادی ذخیره کرده و خاک سطحی را مرطوب نگه دارد.
مالچ پلاستیکی را همچنین می‌توان جهت درختان موجود در فضای سبز نیز استفاده نمود. طی یک آزمایش علمی و عملی در شهرداری منطقه02 پس از استفاده از مالچ پلاستیکی به ابعاد یک مترمربع و یک سانتی‌متر زیر خاک سطحی اطراف طوقه درخت مشخص شد که سطح و قسمت‌های زیرین خاک پس از گذشت 20 روز بعد از اولین دوره آبیاری مرطوب بوده و به‌جای چندین نوبت آبیاری در ماه تنها با یک‌بار آبیاری، آب مورد نیاز ریشه را تأمین و از هدررفت آب جلوگیری کنیم. به دنبال این صرفه‌جویی می‌توان از هزینه‌های کارگری و انرژی نیز کاست؛ به‌طوری که در زمان استفاده از مالچ طی یک دوره آبیاری هزینه‌های تانکر، پمپ آب، کارگری و … یک‌چهارم زمانی است که از مالچ استفاده نکرده‌ایم.
به همین منظور و جهت جلوگیری از نابودی فضای سبز در سال‌های اخیر رویکردهای مختلفی موردتوجه قرار گرفته است؛ ازجمله می‌توان تغییر در سیستم آبیاری، استفاده از کودهای آلی، مالچ، تغییر در دوره‌های آبیاری و همچنین استفاده از کودهای پتاسه (جهت افزایش مقاومت گیاه به خشکی) را نام برد. ولی تمامی این راهکارها مقطعی بوده و به‌صورت کلی و دائم نمی‌توانند مشکلات کم‌آبی را حل کنند؛ چون در شرایطی که طبیعت به‌عنوان تصمیم‌گیرنده ظاهر می‌شود، باید به دنبال چاره‌ای دیگر بود؛ راهکار پیشنهادی ما استفاده از گونه‌های مقاوم به خشکی و شوری خاک است.
یعنی استفاده از گونه‌های گیاهی که بتواند با شرایط موجود کنار آمده و در نگهداشت فضاهای سبز شهری نیز کمک کند. این گیاهان عموماً نیاز به آبیاری زیادی ندارند و با صرف کمترین هزینه می‌توان آن‌ها را پرورش و مورد استفاده قرار داد. از دیگر ویژگی‌های این گیاهان می‌توان به ریشه‌های طولی و عمیق آن‌ها اشاره کرد که می‌توانند خود را به آب‌های زیرزمینی رسانده و نیاز آبی خود را تأمین کنند.
با کاشت چنین گیاهانی در حومه شهرها و همچنین در قسمت‌های بیابانی کشور، می‌توان معضلات دیگر کشور را نیز حل کرد؛ چراکه با پیش رو داشتن روند خشک‌سالی در سال‌های آتی، شاهد طوفان‌های شن و افزایش ریزگردها در هوای کشور خواهیم بود، که میتواند مضرات جبران‌ناپذیری بر پیکره شهرها و به خصوص فضای سبز بگذارد. پس با کاشت این گیاهان از روان شدن شن‌ها جلوگیری کرده و موجب تثبیت خاک و اصلاح آن می‌شویم.
کاشت این‌گونه از گیاهان میتواند از نظر زیست محیطی نیز مناسب باشد؛ به‌طوری که با از بین رفتن پوشش گیاهی مراتع و جنگل‌کاری‌ها طی آتش‌سوزی‌های اخیر که به دنبال کاهش بارش و خشک‌سالی پدید آمده، گونه‌های جانوری نیز از بین رفته و با طی کردن این روند در سال‌های آتی شاهد انقراض بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری خواهیم بود. همچنین می‌توان با جایگزین کردن درختان این مراتع با گونه‌های مقاوم به خشکی، اولاً جنگل‌کاری‌ها را احیاء کنیم و درثانی طی مدت زمان بسیار کمی پوشش گیاهی آن منطقه را تثبیت نماییم.
امید آنکه با نگاه مثبت مسئولین و دستگاه‌های اجرایی کشور مانند شهرداری‌ها، جهاد کشاورزی و سازمان منابع طبیعی بتوان گامی مثبت در احیاء جنگل کاری‌های سطح کشور برداشت و در کنار حل کردن معضل کم‌آبی دیگر مشکلات استراتژیک، مانند مسئله اشتغال و محیط زیست را حل کرد.