98-2-52
عبدالعلی گیلانی، شکرالله آبسالان و سامی جلالی
بحران آب به طور اساسی سیستم تولید برنج مبتنی بر آبیاری و امنیت غذایی در آسیا را تهدید می‌کند و از سالیان گذشته روند رو به رشدی از کمبود آب در دنیا و فشار برای کاهش استفاده از آب جهت آبیاری در کشاورزی به‌خصوص در آسیا -با 90درصد آب شیرین مصرفی برای کشاورزی – وجود داشته است. لذا برای حفظ ذخیره آب، مدیریت در زراعت برنج تحت آبیاری یک هدف محسوب می‌شود. زیرا بیش از 30درصد اراضی برنج با مصرف حدود 50درصد آب تحت آبیاری کشت می‌شوند. (بارکر و همکاران 1999)
با توجه به منابع آب در مناطق برنج‌خیز دنیا، در حدود 45درصد از کل برنج‌کاری و نزدیک به 25درصد از تولید برنج با استفاده از آب باران و تحت شرایط لولند (Lowland) و آپلند (Upland) تولید می‌شوند. در حالی که بیش از 75درصد برنج موجود از 79 میلیون هکتار اراضی تحت آبیاری حاصل می‌شود. (تونگ و بومن، 2001)
میزان آب مصرفی برای تهیه زمین در مناطق گرمسیری از 160 تا 1580 میلی‌متر و مقدار کل آب مصرفی از 1000 تا 2000 میلی‌متر متغیر است که بستگی به فصل رشد دارد(بومن، 2001). در کشور ما برنج یک محصول استراتژیک محسوب می‌شود و علاوه بر مازندران و گیلان، 25 تا 30درصد از سطح زیرکشت مربوط به سایر مناطق کشور است که در این میان استان خوزستان با میانگین سالیانه 55 تا 60 هزار هکتار در مقام چهارم تولید است. (بی‌نام، 1393)
درجه حرارت زیاد و تشعشع بسیار زیاد در دوره رشد برنج، شیوه آبیاری غرقابی مستقیم (جریان مداوم آب در روز و قطع آب در شب) با هدف کاهش دمای آب پای بوته و ایجاد میکروکلیمای خنک در داخل کانوپی، دانش فنی پایین زارعان برنج‌کار در زمینه مدیریت مزرعه‌ای به‌خصوص شیوه مناسب تهیه زمین در دو سیستم کاشت رایج استان و تفاوت در خصوصیات مورفولوژی و فیزیولوژیک ارقام برنج در طول دوره رشد باعث می‌شوند که میزان آب مصرفی برنج در این استان به مراتب بیشتر از سایر استان‌های گیلان و مازندران باشد. از طرفی دامنه سازگاری این گیاه با مدیریت‌های مختلف آبیاری و ذهنیت نادرست زارعان برنج‌کار در انگاشت وفور آب و به دلیل عدم تحویل حجمی آن، نقش آبیاری مداوم و زیاد در کنترل علف‌های هرز نیز منجر به مصرف آب بیش از نیاز واقعی گیاه می‌شود. لذا صرفه‌جویی در آب مصرفی، کاشت برنج علاوه بر ایجاد زمینه برای گسترش احتمالی سطح زیرکشت و افزایش تولید نهایی منجر به جلوگیری از بروز مشکلات در دسترسی آب برای سایر محصولات تابستانه رقیب و تخریب اراضی به‌صورت بالا آمدن آب سطح ایستایی و ماندابی می‌شود.
بنابراین ضروری است با اتخاذ تمهیداتی مانند تغییر یا اصلاح روش‌های کاشت و خاک‌ورزی، کاهش زمان آبیاری، قطع آب در مقاطعی از دوره رشد، کاهش مقدار آب و تغییر شیوه آبیاری از مصرف بی‌رویه آب جلوگیری نموده و در یک برنامه‌ریزی چند ساله و فرآیندی گام‌به‌گام با انجام اقداماتی زیربنایی نظیر تسطیح و یکپارچه‌سازی اراضی و آموزش مدیریت درست آبیاری به زارعین به این امر کمک کنیم. میزان آب قابل دسترس یکی از فاکتورهای تعیین‌کننده سطح زیرکشت برنج در استان محسوب می‌شود؛ به‌طوری که طی سال‌ها با محدودیت شدید آبی مواجه شده و مقدار آن نسبت به شرایط مطلوب به میزان 75درصد کاهش یافته است. وقوع چنین شرایطی نه تنها تأثیر غیرقابل جبرانی را بر تولید کلان برنج استان خواهد داشت، بلکه میتواند بر اقتصاد معیشتی زارعان برنج‌کار هم خسارت جبران‌ناپذیری داشته باشد.
