98-7-24
Key elements of potato storage
عوامل مؤثر بر قابليت انبارداري سيب‌زميني
مهندس علي‌اکبر شکاري/ کارشناس ارشد زراعت
مهندس گل‌محمد اردشير النگي/ کارشناس زراعت و باغباني
اشاره
سيب‌زميني را مي‌توان پس از برداشت براي مدت طولاني مورد مصرف قرار داد. استفاده از آن جهت خوراکي، پس از برداشت شروع مي‌شود و تا ماه‌ها بعد از آن ادامه مي‌يابد، زيرا تأمين امکانات انبارداري، درازمدت و پرهزينه و تلفات طي اين دوره اجتناب‌ناپذير است.
حمل سيب زميني به انبار
در مرحله حمل سيب‌زميني از مزرعه به انبار (با هر وسيله) بايد نهايت توجه و دقت را براي جلوگيري از آسيب ديدن سيب‌زميني‌ها داشت و در مراحل مختلف مربوط به نگهداري سيب‌زميني از قبيل برداشت، کيسه‌گيري، انبارکردن و مخصوصاً حمل‌ونقل بايد مراقب ارتفاع انباشت محصول بود. اين ارتفاع نبايد بيش از 30 سانتي‌متر که حداکثر ارتفاع مجاز براي انباشت يا ريختن سيب‌زميني روي هم است، باشد.
نکته مهم ديگر، مراقبت از سيب‌زميني‌ها، براي جلوگيري از لگدمال شدن و ضرب‌ديدگي آنها هنگام بارگيري، کيسه‌گيري، انتقال کيسه‌هاي محصول و… است.
هنگام حمل سيب‌زميني از محلي به محل ديگر، وسايل نقلية مربوطه بايد حتماً از چادرهاي مخصوص ضد آب براي جلوگيري از خيس شدن سيب‌زميني‌ها به علت ريزش باران و برف استفاده کنند و از مخلوط کردن سيب‌زميني‌هاي خيس با سيب‌زميني‌هاي خشک و جابه‌جايي آنها خودداري کرد، زيرا سيب‌زميني‌هاي خيس موجب شيوع شديد باکتري و آلودگي ساير سيب‌زميني‌ها و درنتيجه، نرمي و فساد آنها مي‌شود. معمولاً چنين محصولي قابل نگهداري نيست و در صورت تمايل مي‌توان آنها را جداگانه حمل و در انبار خشک نمود و تا حد امکان در محلي جداگانه نگهداري کرد.
با به‌کارگيري برداشت‌کننده‌هاي کامل، غده‌ها، بارگيري، منتقل و به‌صورت دسته‌جمعي انبار مي‌شود. درجه‌بندي نبايد قبل از التيام زخم‌ها و سخت شدن پوست انجام گيرد. بعضي برداشت‌کننده‌ها، غده‌ها را کيسه مي‌زنند. اين کيسه‌ها براي تسهيل جابه‌جايي نبايد خيلي بزرگ باشند و اگر چنين هستند نبايد به‌طور کامل پر شوند. بعد از خارج‌سازي غده‌ها از خاک، آنها را اغلب با استفاده از سبد يا صندوق جمع‌آوري مي‌کنند. ميزان کوفتگي غده معمولاً با استفاده از صندوق کمتر مي‌شود.
آماده‌سازي انبار
محيط سالم انبار مي‌تواند در حفظ کيفيت و کميت محصول کاملاً مؤثر باشد. رعايت موارد زير در جهت آماده‌سازي انبار
ضروري است:
1- تميز و خارج کردن بقاياي هرگونه محصول از انبار
2- مسدود کردن سوراخ‌ها، منافذ و روزنه‌هاي روشن داخل انبار
3- ضدعفوني کردن در و ديوار‌ها، سقف و کف انبار با آب آهک
4- نصب يک کانال جهت جريان هوا از بيرون انبار به زير غده‌هاي سيب‌زميني در درون انبار و نصب يک هواکش در سقف انبار جهت خروج هواي آلوده و گازکربنيک توليدي حاصل از تنفس غده‌ها
5- غده‌ها بعد از ورود به انبار، نيازمند تهوية مناسب هستند.
لزوم نگهداري سيب‌زميني در انبارهاي فني
تهية يک انبار مطلوب براي سيب‌زميني هزينه زيادي در بر دارد، زيرا لازم است که داراي دستگاه‌هاي تهويه و کنترل درجه حرارت و اتاق‌هاي مختلف براي ذخيره بذر باشد. معمولاً کف انبار سيب‌زميني با تخته‌هاي مشبک پوشيده مي‌شود تا بذرهاي انبار شده به خوبي تهويه شوند. اگر تخته‌هاي مشبک، زير انبار استفاده شود (مشروط بر اينکه دماي انبار کم باشد) مي‌توان سيب‌زميني‌ها را تا ارتفاع 2 و 5/2 متري نيز روي هم انباشت و در صورتي که دماي انبار زياد باشد، بايد سيب‌زميني‌ها را تا ارتفاع 75 الي 100 سانتي‌متري توده کرد. سيب‌زميني‌هايي را که با کيسه انبار مي‌شوند، بايد حداکثر چهار تا پنج رديف روي هم گذاشت، اما در دماي زياد بايد از اين کار خودداري کرد.
بهترين روش نگهداري سيب‌زميني در انبار، استفاده از جعبه‌هاي چوبي است. ارتفاع چيدن جعبه‌ها، بسته به نوع تهويه انبار و ميزان تحمل سنگيني، متفاوت خواهد بود.
درجه حرارت انبار سيب‌زميني
اگر غده بذري طي مدتي طولاني (5 تا 6 ماه) انبار شود، دماي انبار بايد 3 تا 4 درجه سانتي‌گراد باشد. انبار کردن بذر در حرارت بالاتر ممکن است باعث جوانه‌زني زودهنگام بذر و در نتيجه پيري آن هنگام کاشت گردد.
نکته مهم در خصوص انبار سيب‌زميني، هدف نگهداري غده‌هاست. به عبارت ديگر، وقتي غده‌ها به‌منظور کاربرد بذري انبار شوند، شرايط مطلوب نگهداري آن دماي3 تا 4 درجه، رطوبت 75 تا 80 درصد با تهويه مناسب و نور غيرمستقيم است. (منظور از تهويه علاوه بر خروج گاز CO2 حاصل از تنفس غده‌ها و ورود اکسيژن کافي به محوطه انبار، بايد جريان هوا با فشار کافي از زير توده سيب‌زميني به سمت بالا براي ايجاد تعادل هوا و دما بين توده و خارج توده سيب‌زميني در جريان باشد).
چنانچه نگهداري غده در انبار براي مصرف خوراکي باشد، شرايط انبار بايد در دماي 7 تا 10 درجه سانتي‌گراد و رطوبت
75 تا 80 رصد با تهويه مناسب و تاريکي مطلق (وجود نور باعث ايجاد سم سولانين در لاية غده‌ها مي‌شود) تنظيم شود.
غده‌هاي برداشت شده را نمي‌توان بلافاصله در دماي پايين انبار کرد و لازم است ابتدا آنها را در شرايط التيام (دماي 10 تا 15 درجه سانتي‌گراد، رطوبت 85 تا 90 درصد و تهويه مناسب) به مدت 1 تا 2 هفته نگهداري نمود تا زخم‌هاي روي پوست که هنگام برداشت و حمل‌ونقل ايجاد شده‌اند، برطرف گردند و در واقع غده، قابليت انبارداري پيدا کند. پس از آن بايد دما را به‌تدريج پايين بياوريم تا به درجه حرارت توصيه شده برسيم. اين شرايط به‌علاوه نور غيرمستقيم بايد حدود 4 تا 5 هفته قبل از کشت براي اين محصول فراهم آيد.
عوامل تأثيرگذار بر مقاومت سيب‌زميني در شرايط انبار
تلفات طي دوره انبار اجتناب‌ناپذير است و در وضعيت فيزيولوژيکي و ترکيب شيميايي غده تغييراتي به‌وقوع مي‌پيوندد. اين تلفات ناشي از تبخير، تنفس، نيش‌زدن، آلودگي به قارچ‌ها و باکتري‌ها و حمله حشرات است. سيب‌زميني فقط تحت شرايط معيني مي‌تواند به زندگي خود ادامه دهد و مهم‌ترين اين شرايط عبارتند از: مقدار حرارت، ميزان گردش هواي اطراف سيب‌زميني، مقدار بخار آب و مقدار روشنايي محل نگهداري.
عکس‌العمل سيب‌زميني نسبت به نوسان مقدار اين عوامل متفاوت است، به‌طوري‌که مقدار قند موجود در سيب‌زميني به نوسان درجه حرارت، نقصان آب، مقدار بخار آب و فشار آن در محل نگهداري بستگي دارد، بنابراين براي نگهداري بهتر و طولاني سيب‌زميني در شرايطي که فعاليت پارازيت‌ها و بيماري‌هاي سيب‌زميني قطع يا کند شود، چروکيدگي و کم شدن وزن آن بر اثر ازدست‌دادن آب بيش از اندازه نباشد، وضع ظاهري آن از نظر رنگ و صافي پوست طبيعي بوده و بالاخره سيب‌زميني‌ها جوانه نزده باشند، عوامل مذکور فوق بايد طوري که لازمه نگهداري ايدهآل است، تحت کنترل درآيند. حد کنترل هريک از عوامل ذکر شده يا مجموع آنها به شرايط جوي بيرون انبار، طول مدت نگهداري و نوع مصرف سيب‌زميني در آخر دوره نگهداري بستگي دارد.
طول مدت نگهداري معمولاً توسط عواملي از قبيل پلاسيدگي و جوانه زدن سيب‌زميني‌ها به علت عدم کنترل دقيق مقدار رطوبت و درجه حرارت لازم براي نگهداري همچنين پوسيدگي و فاسد بودن سيب‌زميني‌ها بر اثر بروز بيماري‌ها و… به مخاطره مي‌افتد.
در شرايط ايدهآل، يعني رعايت کامل اصول نگهداري و اعمال مديريت صحيح در انبارهاي مربوطه، سيب‌زميني‌ها را مي‌توان به مدت 9 ماه نگهداري و ضايعات يا آفات حاصله در پايان مدت نگهداري را حدود 7 درصد کل مقدار سيب‌زميني نگهداري شده تثبيت کرد. انتخاب واريته يا نوع سيب‌زميني، يکي از نکات حائز اهميت در نگهداري سيب‌زميني است. سيب‌زميني زودرس براي نگهداري به مدت طولاني مناسب نيست و براي حصول نتيجه بايد از سيب‌زميني‌هاي ديررس يا واريته مناسب استفاده کرد. انواع متوسط تا ديررس با دوره خواب طولاني که در مناطق خشک، ضمن رعايت اصول اگروتکنيکا توليد مي‌شوند، براي نگهداري طولاني بسيار مناسب هستند.
شرايط انبارداري
1- تلفات ناشي از تبخير، تنفس، نيش زدن، آلودگي قارچي و باکتريايي و حمله حشرات بايد کنترل شود.
2- غده‌ها در مرحله فيزيولوژيکي مورد نظر، نگهداري شوند.
3- ترکيب شيميايي غده‌ها حفظ شود يا به نحو مناسبي تغيير کند.
الف- تلفات تبخير
غده سيب‌زميني داراي 80 درصد آب است. افت وزني طي دوره انبار عمدتاً ناشي از هدر رفتن آب است که کيفيت غده را نيز کاهش مي‌دهد. آب از طريق پوست، زخم‌ها و نيش‌ها تبخير مي‌شود و تبخير آب از طريق زخم‌ها و نيش‌ها بسيار بيشتر است. تبخير هنگام انبارداري سبب کاهش وزن غده‌ها مي‌شود، لذا بايد از آن جلوگيري کرد و براي اين کار بايد رطوبت نسبي انبار را به 80 تا 90 درصد رساند.
غده‌ها تحت اين شرايط نه خيلي خشک هستند و نه مي‌توانند آب جذب کنند. رطوبت هواي کمتر از 80 درصد باعث خشک شدن غده‌ها مي‌گردد. اين گونه غده‌ها معمولاً سفتي خود را از دست مي‌دهند و چروکيده و نرم مي‌شوند. از طرف ديگر، رطوبت بيشتر، سبب رشد ميکروارگانيسم‌ها و باعث بروز کپک و پوسيدگي سيب‌زميني مي‌شود.
ب- تلفات تنفس
غده سيب‌زميني يک موجود زنده است که تنفس مي‌کند. در تنفس، اکسيژن از هواي اطراف، جذب و با کربوهيدرات‌هاي غده، ترکيب و به دي‌اکسيدکربن و آب تبديل مي‌شود و دي‌اکسيدکربن به هواي اطراف رانده مي‌شود. در اين فرايند، حرارت توليد مي‌گردد. ميزان تنفس و بنابراين co2 و حرارت عمدتاً به دماي غده‌ها بستگي دارد. ديگر عواملي که بر ميزان تنفس اثر مي‌گذارند، عبارتند از درجه بلوغ غده، وجود زخم و مقدار قند. در اين ميان، شدت تنفس غده‌هاي نارس، به‌مراتب بيشتر از غده‌هاي رسيده است که اين موضوع به دليل وجود مقدار زياد قند به‌ويژه، ساکاروز اتفاق مي‌افتد. درصد کاهش وزن سيب‌زميني به علت تنفس نسبتاً کم و در مدت 6 ماه به حدود 5/0 الي 1 درصد خواهد رسيد. دي‌اکسيدکربن آزاد شده، معيار شدت تنفس است. شدت تنفس غده‌ها به نوع رقم، رسيدن غده‌ها، دما و مدت انبارداري بستگي دارد. کمترين شدت تنفس سيب‌زميني در دماي 3 تا 5 درجه سانتي‌گراد است و در دماي صفر تا 3 درجه سانتي‌گراد، مقدار تنفس بيشتر مي‌شود. افزايش دما از 5 الي 40 درجه سانتي‌گراد باعث شدت تعرق مي‌شود که بعداً به مرور، کاهش خواهد يافت. تحقيقات انجام شده نشان داده است که مقدار تنفس سيب‌زميني هنگام انبارداري به شرايط آب و هوايي فصل توليد بستگي ندارد؛ همچنين مشخص است که مصرف کود ازته هيچ‌گونه تأثيري در ميزان تنفس در انبار ندارد.
ج- تلفات ناشي از قارچ‌ها، باکتري‌ها و حشرات
طي دوره انبار، بيماري‌ها و آفات مي‌توانند تلفات زيادي را به وجود آورند. اين موضوع وقتي صادق است که غده‌هاي آلوده، آسيب‌ديده يا داراي پوست ضعيف وارد انبار شوند. فقط غده‌هاي سالم را که داراي پوست خوب هستند مي‌توان به‌صورت موفقيت‌آميزي انبار کرد. تقريباً در تمام موارد، تلفات ناشي از قارچ‌ها و باکتري‌ها را مي‌توان با تأمين تهويه خوب و کاهش دما به حداقل ممکن کاهش داد، اما دما نبايد از 3 تا 4 درجه سانتي‌گراد پايين‌تر برود. غده‌هاي مرطوب را بايد بلافاصله خشک کرد و غده‌هاي تازه برداشت شده را که بر اثر باران خيس شده‌اند، نبايد انبار کرد.
د- مرحله فيزيولوژيکي
سيب‌زميني مورد مصرف انسان، بايد در پايان دوره انبار، فاقد رشد نيش بوده يا رشد نيش در آن ناچيز باشد. براي انبارداري طولاني‌مدت به دماي پايين نياز است (4 تا 5 درجه سانتي‌گراد)؛ درحالي‌که انبارداري کوتاه‌مدت ممکن است در دماهاي بالا نيز انجام شود.
سيب‌زميني بذري را بايد طوري انبار کرد که بلافاصله قبل از کاشت، نيش بزند. دماي انبار، مهم‌ترين عامل مؤثر بر مرحلة فيزيولوژيکي غده است و بايد با طول دوره انبار سازگار باشد. اگر دوره انبارداري (فاصلة بين برداشت و کاشت) 2 تا 3 ماه است، بايد دماي انبار بالاتر باشد. اگر انبارداري در شرايط نور صورت گيرد، غده‌ها از نظر فيزيولوژيکي جوان‌تر مي‌مانند. براي انبارداري دراز مدت، غده در دماي 3 تا 4 درجه سانتي‌گراد انبار مي‌شود و اگر دما بالاتر باشد از «نور پراکنده» استفاده مي‌گردد.
جنبه‌هاي مؤثر و حفظ کيفيت غده‌ها
انبارداري فقط در صورتي موفقيت‌آميز است که غده‌ها سالم و داراي پوست آسيب نديده باشند. کيفيت غده تا حدود زيادي تحت تأثير عمليات زراعي و روش‌هاي کنترل آفات و امراض طي فصل رشد است. انبار کردن براي غده‌هاي بالغ است؛ زيرا غده‌هاي نارس، ماده خشک کمتر دارند و پوست آنها ضعيف است. قاعدتاً فقط بايد غده‌هاي بالغ را انبار کرد.
از نظر حفظ کيفيت بين واريته‌ها و داخل واريته‌ها، اختلاف زيادي وجود دارد. براي انبارداري بايد از واريته‌ها و غده‌هاي يک واريته که داراي بهترين کيفيت است، استفاده شود و انواعي که داراي کيفيت پايين‌تر هستند بايد سريع‌تر روانه بازار شوند. طي دوره انبار، تهويه به منظور خارج‌سازي گرما، رطوبت و co2 و تأمين o2 لازم است. تهويه مي‌تواند به صورت طبيعي يا با استفاده از نيروي محرکه انجام شود.
درجه حرارت مناسب براي نگهداري سيب‌زميني بذري و خوراکي براي مدت بيش از 6 ماه، 4 تا 5 درجه سانتي‌گراد و درجه حرارت پايين باعث مي‌شود که غده‌ها تا مدت طولاني جوانه‌دار نشوند.
