98-6-38
چگونگی مبارزه با موریانه‌ها
قسمت سوم
غلامحسین ظفری
اشاره
در شماره‌های قبلی مطلبی را با عنوان مبارزه با موریانه‌ها شروع کردیم و نکاتی از جمله، خسارت‌رسانی، سموم مؤثر بر موریانه، چگونگی مبارزه با این آفت و روش‌های مختلف آن را برشمردیم. در زیر توجه علاقه‌مندان را به بخش پایانی این مطلب جلب می‌کنیم:
راه‌هاي جلوگيري از خسارت موريانه‌ها به ساختمان‌ها
بايد نکات زیر را در این زمینه در نظر گرفت:
1ـ در مناطق گرمسير و نيمه‌گرمسير غير از زمين‌هاي مرتفع، بيشتر از 1870 متر از سطح دريا يا جاهايي كه از قشر ضخيمي از شن‌هاي متحرك پوشيده شده باشند، در معرض حمله موريانه‌هاي زير زميني قرار دارند.
2ـ خانه‌هايي كه از بتن ساخته مي‌شوند يا قسمت خارجي آنها به وسيله فلز يا شيشه ايزوله شده است، از خطر حمله موريانه‌ها در امان نيستند، مگر اينكه تمهيداتي براي جلوگيري از ورود موريانه‌ها به داخل ساختمان در نظر گرفته شود. نداشتن تير و ستون چوبي در داخل ساختمان به‌تنهایی دليل نبودن موريانه‌ها در ساختمان نیست.
راه‌هاي جلوگيري به قرار زير است:
1ـ طرح ساختمان: در طراحي ساختمان بايد توجه کرد كه رطوبت در ساختمان زياد نباشد؛ این کار را می‌توان با ايجاد زهكش، تهويه، ساختن زير زمين يا استقرار ساختمان روي پايه‌هاي بتني انجام داد؛ به علاوه اینکه باید در هر موقع امكان بازديد وجود داشته باشد. استفاده از موانع مكانيكي مانند صفحات فلزي- بلوك‌هاي سيماني و نظاير آنها در محل اتصال ساختمان با زمين در جلوگيري از خسارت موريانه‌هاي زير زميني كمك مي‌كند.
2ـ ساختمان: زمين زير ساختمان، بايد از تنه و ريشه درختان و هر نوع مواد گياهي كه توده شده باشد، كاملاً پاك شود. اين مواد باعث جلب موريانه‌ها مي‌شوند. سمپاشي خاك به خصوص در جاهايي كه بلوك‌هاي سيماني نصب مي‌شوند، توصيه مي‌شود. چوب و الواري كه در ساختمان به‌كار مي‌رود بايد مقاوم به موريانه‌ها يا با مواد شيميايي اشباع شده باشند. بايد دقت كرد كه ديوار و پي‌ساختمان ترك نداشته باشد. پله‌ها و گاراژها طوري نباشند كه سبب ارتباط موريانه‌ها با ساختمان شوند. دقت شود كه قطعات چوب تخته و قالب بتن‌گيري در لابلاي بتن جا نماند. سطح خاك اطراف ساختمان با قسمت بالايي پي، به اندازه كافي فاصله داشته باشد (50 تا 80 سانت).
3ـ موانع مكانيكي ـ بلوك‌هاي سیمانی: در ساختمان‌هاي ارزان قيمت چوبي بايد سطح زمين كاملاً از قطعات بتني پوشيده شود. اين قطعات بايد طوري باشد كه از اطراف حدود 25 تا 30 سانتی‌متر حاشيه‌اي داشته باشد تا اگر موريانه‌ها روي آن دالان درست كنند، ديده شوند. فاصله بين بلوك‌ها را مي‌توان با ملات حاوي سموم بادوام مانند آلدرين و دي آلدرين پر و زير بتن‌ها را نيز سمپاشي کرد. طول مدتي كه ساختمان از حمله موريانه‌ها در امان مي‌ماند، بستگي به نوع خاك، نوع موريانه‌ها، نوع سم و شرايط كاربرد سم دارد و بین 5 تا 9 سال ذکر شده است. ضدعفونی خاک باید به طور روشمند صورت گیرد. معمولاً هر 10لیتر محلول سمي از آلدرين- دي‌آلدرين يا گامكسان 5% براي 5/2 متر مربع كفايت مي‌كند. پس ساختمان را وقتي با سنگ يا آجر مي‌سازند بهتر است، ملات محتوي 5% دي‌آلدرين يا گامسگان خيس كنند سمومي كه عليه موريانه‌ها به مناسبت‌هاي مختلف به كار مي‌رود به قرار زيرند:
1ـ نفتنات مس به نسبت 5درصد در گازوئيل و به نسبت 2 تا 4 ليتر در يك مترمربع.
2ـ پنتا كلروفنل، به نسبت5درصد، در گازوئيل يا به صورت امولسيون 5 درصد
در آب.
3ـ پنتاكلروفنات سديم، به نسبت 5/2درصد، در 6 تا 10 ليتر آب در يك مترمربع .
4ـ ارسنيت سديم، به نسبت 10درصد در آب، 6 تا 10 ليتر در يك مترمربع.
5ـ گامكسان، 5درصد ايزومرگا در گازوئيل، 6 تا 10 ليتر در مترمربع .
6ـ كلردان 1درصد در گازوئيل يا در آب .
7ـ د.د.ت، 5 درصد در گازوئيل.
اين مواد پس از تسطيح و قبل از بتن‌ريزي در سطح زمين مصرف مي‌شود. در داخل پي مقادير بالا در طول دو متر و با دوبار سمپاشي (يك بار وقتي نصف پي ساخته شده و يك بار پس از تمام شدن آن)، نيز مصرف مي‌شود همين مقدار سم را مي‌توان به طور محلول در آب به ملات يا بتن اضافه كرد.
4- محافظت عليه موريانه چوب‌هاي خشك: اين موريانه‌ها ارتباط چنداني با زمين ندارند، لذا تمهيدات فوق روي آنها مؤثر نيست؛ زيرا آنها در شاخه‌هاي خشك درختان و چوب‌هاي كهنه زندگي مي‌كنند. آلودگي از طريق موريانه‌هاي بالدار كه از درز و شكاف ساختمان، از پنجره و غيره وارد مي‌شوند، صورت مي‌گيرد. چوب‌هاي ساختماني بايد نسبت به اين موريانه‌ها مقاوم يا سمپاشي شده باشند.
اشتباهی بزرگ خواهد بود كه از چوب‌هاي كهنه ساختمان‌هاي ديگر استفاده شود. گاهي اين موريانه‌ها از طريق لوازم چوبي خانگي به داخل ساختمان راه پيدا مي‌كنند. معمولاً اين موريانه‌ها خاص مناطق گرمسير هستند و در جاهاي كوهستاني و معتدله كمتر
ديده مي‌شوند.
5 ـ استفاده از كلاهك فلزي يا Aut-guard: ساختمان‌هايي كه روي ستون‌هاي چوبي مقاوم يا ستون‌هاي بتوني ساخته مي‌شوند روي هر ستون مي‌توان كلاهكي از فلزات زنگ نزن و مقاوم نصب كرد و بنا را روي آن قرار داد. فلزاتي نظير آلومينيم، مس، آهن گالوانیزه و بعضي از آلياژ‌ها ممكن است براي اين منظور به كار رود. كلاهك بايد حداقل 5 سانتی‌متر از اطراف ستون بيرون زده و با زاويه 45 درجه به سمت پايين خم شده باشد. اگر تيرها به ستون پيچ شده باشد، در اين صورت بايد فاصله پيچ و كلاهك كاملاً مسدود شود.
6ـ در ساختمان‌هايي كه روي پي معمولي بنا مي‌شوند. روي قير و گوني يك ورقه آهن سفيد گالوانیزه قرار مي‌دهند. لبه اين آهن بايد از ديوار 5 سانتی‌متر بيرون زده و با زاويه
45 درجه به سمت زمين خم شده باشد. براي اين منظور از قطعات ضخيم بتن نيز مي‌توان استفاده كرد. به شرط اينكه داخل ساختمان به وسيله قطعات سيماني از خاك مرطوب فاصله گرفته باشد. اين قطعات سیمانی باید حداقل 5/7 سانتی‌متر قطر داشته باشند. اگر خطر نشت ساختمان باشد، باید این قطعات را با آرماتور محكم کرد. لوله‌هاي آب و فاضلاب و غيره از سمت داخل يا خارج نبايد با اين لبه‌ها در تماس باشند.
7ـ پل زدن: در ساختمان‌هايي كه روي پايه قرار دارند، هرگونه قسمت اضافي مانند گاراژ يا پله بايد طوري نصب شوند كه راه را براي موريانه باز نكنند.
8 ـ موانع شيميايي: در ساختمان‌هاي ارزان قيمت يا ساختمان‌هاي موقتي، كاربرد سموم شيميايي در خاك زير ساختمان باعث جلوگيري از ورود موريانه به ساختمان مي‌شود.
دشمنان طبيعي موريانه‌ها
موريانه‌ها داراي دشمنان طبيعي فراواني اعم از مهره‌داران و بي‌مهرگان هستند. گروهی از پرندگان، خزندگان (سوسمار) و پستانداران كوچك مانند كانگورو
(Macropus) تنبل (Bradypus) و مورچه‌خوار (Myrmecophage) موريانه را در خارج از لانه مخصوصاً در موقع تقسيم كلني به طريق Essaimage مورد حمله قرار می‌دهند و شكار مي‌كنند. سرسخت‌ترين دشمن موريانه‌ها، مورچه‌ها هستند ، موريانه‌ها با وجود داشتن كاست سربازان از نظر دفاع در مقابل تاخت و تازهاي بي‌امان مورچه‌ها عاجز و ضعيف‌اند. مورچه‌هاي Anomma و Ponera با حملات متناوب خود ضمن شكار هزارها موريانه در هر مرحله، لانه آنها را نيز خراب مي‌كنند.
مورچه‌هاي Megaponera Foetens غالباً در دسته‌هاي دو رديفي و طويل حركت مي‌كنند و در مسير خود به لانه موريانه‌ها دستبرد مي‌زنند. مورچه‌ها از سوراخي كه در ديواره لانه‌ها ايجاد مي‌كنند به داخل آن نفوذ مي‌کنند و به جنگ‌هاي زيرزميني با موريانه‌ها مي‌پردازند. مورچه‌هاي فاتح بعد از مدتي در حالي كه غنايم زياد شامل مواد غذايي و لاشه كارگرها و سربازها را بين آرواره‌هاي خود مي‌گيرند و عده‌اي از آنها را نيز به طور اسير لنگ لنگان در بين صفوف خود مي‌كشند، به لانه خود مراجعت مي‌كنند (Dr.Jeannel, 1946). از نظر پارازيتسيم در بدن موريانه‌ها مجموعه جالبي از پروتوزئرها، باكتري‌ها، اسپيروكت‌ها، قارچ‌ها، نماتدها شناخته شده‌اند. اين عوامل انگلي يا همزيستي در لوله گوارش مخصوصاً روده راست موريانه يا در حفره عمومي آنها فعاليت دارند. عوامل همزيستي موجود در روده موريانه‌ها از باكتري‌ها و تاژك داران از نظر هضم مواد سلولزي و چوبي اهميت دارند.
از عوامل انگلي قارچ‌هاي موسوم به
Termitaria موجب تشكيل قشر سياه رنگي روی بدن موريانه‌ها مي‌شوند. نماتدهاي مختلف مانند Diplogaster و Rhabditis كه فعاليت انگلي‌شان كاملاً شناخته نشده است، از پروتوزويرها بعضي آميب ها، مژه‌داران را بايد نام برد كه غالباً به بافت چربي موريانه حمله و عوارضي ايجاد مي‌كنند (Grasse, 1965).
جمع‌آوري و نگهداري موريانه‌ها
موريانه‌ها را مي‌توان با برگرداندن تنه درختان افتاده و پوسيده يا با كندن كنده‌هاي درختان پيدا كرد. آنها را مي‌توان با پنس يا قلم موي خيس گرفت يا با تكاندن چوب‌هاي آلوده روي يك صفحه كاغذ جمع‌آوري کرد. موريانه‌ها بايد در الكل 70 تا 80 درصد نگهداري شوند. اكثراً بدن خيلي نرمي دارند و اگر با سنجاق يا پولك مقوايي مونتاژ شوند چروكيده شده و پيچ و تاب بر مي‌دارند. اغلب اوقات براي مطالعه‌ي جزئيات آنها مونتاژ در لام‌ميكروسكوپي ضروري است.
نتيجه‌گيري
موريانه‌ها از لحاظ شكل ظاهري، اندازه و ساير مشخصات بيولوژيكي به يكديگر شبيه هستند. به طور كلي، همگي از نور گريزانند و هرگز در هواي آزاد رفت و آمد نمي‌كنند. زندگي آنها به صورت دسته جمعي (كلني) و اغلب در دالان‌ها و تونل‌هايي است كه در چوب يا خاك ايجاد مي‌كنند. اين گونه حشرات بسيار خطرناك هستند، زيرا بدون ظاهر شدن و جلب توجه انسان، ممكن است سقفي را به كلي ويران كنند و خسارت‌هاي زيادي به بار آورند. موريانه‌ها از نظر زندگي به سه گروه عمده به شرح زير تقسيم مي‌شوند:
ـ موريانه‌هايي كه در زير خاك زندگي مي‌كنند.
ـ موريانه‌هايي كه در درون چوب‌هاي خشك زندگي مي‌كنند.
ـ موريانه‌هايي كه در چوب‌هاي مرطوب زندگي مي‌كنند.
گروه دوم و سوم از نظر درجه خسارتي كه به چوب وارد مي‌سازند، اهميت
زيادي ندارند.
به طور كلي بيش از 2000 گونه موريانه وجود دارد كه حدود 800 گونه آنها چوبخوار هستند. در ايران دو گونه موريانه شناخته شده است: يكي در منطقه شمال و ديگري در منطقه جنوب. موريانه‌ها را عامل مهمي در تخريب چوب‌هاي ساختماني و تراورس‌هاي راه‌‌آهن تشخيص داده‌اند. لذا لازم است که در ابتدا از پیشرفت آن به مناطق غیر آلوده جلوگیری کنیم و مرحله بعد نیز امحای آفت در مناطق آلوده است.
پيشنهادها
ـ در محل‌هايي كه خطر حمله موريانه زير زميني وجود دارد، فونداسيون‌هاي ساختمان بايد از بتن يا ساير مصالح ساختماني مانند آجر، سنگ يا بلوك‌هاي ساختماني باشد كه براي موريانه‌ها نفوذ ناپذير است.
ـ در صورتي كه ساختمان داراي زير زمين است، كف زير زمين بايد با بتن ساخته شود.
ـ پايه‌هاي چوبي كه در زير زمين نصب مي‌شود، بايد داخل بتن و چند سانتي‌متر بالاتر از كف كار گذاشته شود.
ـ اتصالات و فاصله بين تخته‌ها بايد به نحوي ساخته شود كه تهويه به خوبي انجام گيرد و از جمع‌شدن رطوبت جلوگيري شود تا شرايط لازم براي رشد و نمو قارچ‌ها و موريانه‌ها فراهم نگردد.
ـ بعد از ساخته شدن اسكلت، خاك بايد با محلول‌هاي شيميايي ضدعفوني شود.
ـ از چوب‌هاي اشباع شده با محلول‌هاي ضد قارچ و ضد حشره استفاده شود.
ـ تمامی مواد ،مصالح زايد، چوب‌هاي اضافي و مازاد بريده‌هاي چوب را بايد از اطراف ساختمان دور كرد.
ـ پيشنهاد مي‌شود كه جزوات و مطالب بيشتري در مورد گونه‌ها، نحوه و سيكل زندگي و همچنين نحوه خسارت موريانه‌ها در اختيار عموم قرار گيرد.
ـ پيشنهاد مي‌شود روش‌هاي مبارزه و جلوگيري از خسارت اين حشرات آموزش داده شود. همچنين پژوهش‌هاي بيشتري در مورد سيكل زندگي و ميزان خسارت موريانه در شرايط آب و هوايي منطقه صورت پذيرد.
ـ با توجه به فراگيري زياد خسارت اين حشرات چه در بخش اقتصادي و چه در بخش كشاورزي به جزء مبارزه به‌عنوان يك آفت كشاورزي در بخش‌هاي ديگر نيز به آن پرداخته شود.
منابع و مآخذ در دفتر مجله موجود است.