توصيه و برآورد كود در ايران چالش‌ها و راهكارها

98-7-32

محمدمهدي طهراني،محمدرضابلالي،

فرهادمشيريوعبدالمحمددرياشناس،‌ عضو هیأت علمی

توصیه مصرف کود

اهداف اصلی برنامه توصیه کود شامل فراهمی عناصر به نسبت متعادل به منظور اطمینان از دستیابی به عملکرد اقتصادی و تولید محصول سالم می باشد. توصیه و مصرف کود متناسب با پتانسیل مزارع و مناطق مختلف در جهت رسیدن به حداکثر کارایی مصرف کود، تلفیق کاربرد کودهای شیمیایی، آلی و بقایای گیاهی و به حداقل رساندن آسیب‌های زیست‌محیطی از طریق جلوگیری از مصرف بی‌رویه کودها، تخریب خاک‌ها و آلودگی به عناصر سنگین می‌باشد. به عبارت دیگر، توصیه کود پس از تشخیص وضعیت و قابلیت دسترسی میزان عناصر غذایی به دنبال انتخاب و به کارگیری راهبردهای تنظیم بیلان عناصر غذایی برای دستیابی به عملکرد مطلوب با لحاظ فاکتورهای مختلف می‌باشد. چگونگی تعیین ملاک‌های لازم برای ارزیابی وضعیت عناصر غذایی درخاک و گیاه و راهبردهای تنظیم بیلان عناصر غذایی به‌گونه‌ای که ضمن پایداری حاصلخیزی خاک پاسخگوی عملکرد مورد انتظار باشد مورد بحث این قسمت می‌باشد. لذا ابتدا به طور خلاصه به مبانی توصیه کود پرداخته سپس روند توصیه کود در ایران و جهان مورد کاوش قرار می‌گیرد.

ملاک‌های تشخیص وضعیت عناصرغذایی در خاک و گیاه و ارزیابی نیاز غذایی گیاه

اصولاً ملاک‌های تشخیص به دو شیوه مستقیم و غیر مستقیم تقسیم می‌گردد. در روش مستقیم تشخیص نیاز غذایی گیاهان بر اساس انجام آزمایش‌های کودی در مزرعه و با در نظر گرفتن فاکتورهایی چون عملکرد و کیفیت محصول انجام می‌شود که روشی مکان-ویژه بوده تا حدودی تکرارپذیر می‌باشد. در روش‌های تشخیص غیر مستقیم نیاز غذایی بر اساس علائم کمبود عناصر غذایی در گیاه، تجزیه گیاه و تجزیه خاک تعیین می‌گردد. در روش تشخیص بر اساس تجزیه گیاه ابتدا غلظت عناصر غذایی در اندام‌های مختلف گیاهی (برگ، ساقه و میوه) تعیین می‌گردد. سپس برای ارزیابی و تفسیر نتایج تجزیه گیاه از روش‌های غلظت بحرانی روش تلفیقی تشخیص و انحراف از حد بهینه، روش تشخیص چندگانه عناصر غذایی توصیه استفاده می‌گردد که هرکدام از این روش‌ها دارای معایب و محاسنی است.

در سال‌های اخیر با استفاده از روش‌های ارزیابی تغذیه‌ای از محصولات متنوعی در DOP CND و DRIS کشور صورت گرفته است. مجموع ارزیابی 71 باغ سیب در استان زنجان نشان داد که برای دستیابی به حداکثر عملکرد، عناصر غذایی آهن،    پتاسیم، منگنز و فسفر بیشترین محدودیت را دارند، ولی عناصر نیتروژن، روی، بور و مس در مرحله بحرانی برای دستیابی به عملکرد بالا نیستند. همچنین ارزیابی 32 باغ انگور در استان کهگیلویه و بویر احمد بیانگر محدودیت‌های تقریباً همه عناصر غذایی است و کلیه باغ‌های تحت مطالعه برای رسیدن به حداکثر عملکرد محدودیت تغذیه‌ای دارند.

بررسی 31 مزرعه چغندقند در استان خوزستان نشان داد کمبود مس یک محدودیت اصلی در رسیدن به حداکثر عملکرد (بالای 50 تن در هکتار) می‌باشد. این نتایج با وضعیت عنصر مس در خوزستان که کمبود این عنصر را 23 درصد گزارش می‌دهد تا حدودی تناسب دارد.

در روش تشخیص بر اساس تجزیه خاک ابتدا غلظت عناصر غذایی در نمونه خاک با استفاده از عصاره‌گیرهای شیمیایی تعیین می‌گردد. عصاره‌گیر مناسب باید همبستگی خوبی با پاسخ‌های گیاهی از جمله عملکرد و جذب عناصر غذایی توسط گیاه داشته باشد. برای نتایج تجزیه خاک از روش‌های مختلفی نظیر روش تصویری و تجزیه واریانس کیت-نلسون معادلات رگرسیون ساده و چندمتغیره، محاسبه احتمال پاسخ اقتصادی به مصرف کود استفاده می‌گردد. کلیه مراحل فوق تحت عنوان برنامه آزمون خاک نامگذاری می‌گردد و پس از تفسیر نتایج آزمون خاک توصیه کودی انجام می‌شود.

با تحلیل بیش از 20 هزار داده حاصل از طرح‌های تحقیقاتی کلان کشور وضعیت عناصر غذایی خاک‌های زیرکشت کشور مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و دورنمای کلی وضعیت هر عنصر و توزیع آن در استان‌های کشور ترسیم گردید.

بررسی وضعیت کلی و توزیع استانی عناصر 55 درصد عناصر غذایی بیانگر آن است که میزان کربن آلی 7/55 درصد خاک‌های کشور کمتر از یک درصد بوده و حکایت از ناپایداری حاصلخیزی خاک‌های کشور دارد. توزیع استانی خاک‌های با درصد مواد آلی کمتر از یک درصد هشدار دهنده بوده و حتی در بعضی استا‌ن‌ها نظیر قزوین، سمنان، مرکزی، زنجان، خوزستان، اصفهان، یزد، بوشهر و خراسان به بیش از 80درصد می‌رسد. میزان فسفر قابل استفاده 70 درصد خاک‌های کشور کمتر از 15 میلی‌گرم در کیلوگرم می‌باشد و در اکثر استان‌ها به استثنای گیلان و مازندران بیش از 70 درصد خاک‌ها با کمبود فسفر 33 درصد خاک‌ها مواجهند. میزان پتاسیم قابل استفاده 6/33 درصد خاک‌های کشور کمتر از 200 میلیگرم در کیلوگرم می‌باشد و این مقدار در استان‌هایی نظیر گیلان، مازندران، خوزستان و یزد به بالای 40 درصد می‌رسد.

میزان آهن قابل استفاده 5/45 درصد خاک‌های کشور کمتر از 5 میلی‌گرم در کیلوگرم می‌باشد. این مقدار در استان‌هایی نظیر مرکزی، آذربایجان‌شرقی،‌ همدان و خراسان به بالای 60 درصد و در استان‌هایی نظیر گیلان، مازندران و گلستان به 10 و کمتر از 10 درصد می‌رسد. میزان روی قابل استفاده 1/55 درصد خاک‌های کشور کمتر از 75/0 میلیگرم در کیلوگرم است. این مقدار در استان‌هایی نظیر آذربایجان غربی، کرمانشاه، لرستان، همدان، و خراسان به بالای 60 درصد نیز می‌رسد. میزان منگنز قابل استفاده 7/20 درصد خاک‌های کشور کمتر از 4 میلی‌گرم در کیلوگرم است. این مقدار در استان‌هایی نظیر خوزستان به بالای 60 درصد و در استان‌های گلستان، آذربایجان شرقی‌و غربی، به بالای 30 درصد می‌رسد.همان‌طورکه ملاحظه می‌گردد، بیش از 50 درصد خاک‌های کشور دچارکمبود یک یا چند عنصر غذایی است که در برخی از استان‌ها این مسئله حادتر شده و عدم تعادل عناصر غذایی در خاک‌ها را آشکار می‌سازد. فقر مواد آلی و به تبع آن کمبود نیتروژن به عنوان گلوگاه رشد از جمله مهم‌ترین موانع پایداری حاصلخیزی خاک‌ها و تولید پایدار می‌باشد.

پس از تشخیص و ارزیابی وضعیت عناصر غذایی در گیاه و  خاک برای دستیابی به توصیه بهینه راهبردهای مختلفی وجود دارد که متناسب با شرایط اقلیمی، خاک‌ها و مدیریت‌های زراعی و اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی به کار گرفته می‌شوند که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.

ادامه دارد