دو تن از کارشناسان منابع طبیعی در 30 دقیقه وقت برنامه سعی کردند که در شبکه دو سیما، مشکلات بر سر راه مهار سیلابها را موشکافی کنند و راهحلهایی را برای کاهش صدمات ناشی از سیل و سیلابها ارائه دهند که توجه علاقهمندان را فهرستوار به گوشههایی از این بحث دو نفره با مجری برنامه که او را نیز میتوان از جمله کارشناسان این رشته به حساب آورد، جلب میکند:
-
سیلابهای 200 ساله داریم.
-
چگونگی مواجهه مردم با سیلابها
-
نقش پوشش گیاهی و پشتههای خاکی و چالههای زمینی (بوتکها)
-
هدایت آبهای سطحی به چاهها و چالهها و کاشت برخی محصولات که آنها را دانش بومی نام مینهیم.
-
فرسایشها اغلب به خاطر فقدان پوشش گیاهی است که گاهی با دستکاریها از بین میروند.
-
احداث سدها بدون تثبیت خاک در بالادست، باعث پر شدن سدها از رسوبها میشود، اما اینکه در کجا میتوانیم از فناوری و در کجا از دانش بومی استفاده کنیم، باید مورد بررسی و ارائه طریق قرار گیرد.
-
اولین عامل مدیریت جامع، شناخت صحیح از منابع و مصارف و ایجاد هماهنگی بین این دو و تغییر کاربریها و رقابت در مصرفها به همراه تغییرات اقلیم است که گاهی میبینیم بهخصوص در سالهای اخیر، افزایش یافتهاند و مردم در سطوح اول مدیریت منابع محسوب میشوند.
-
مردم در حرفههای مختلف را باید به عنوان مصرفکننده اصلی معرفی کرد که در هر کجا که هستند میتوانند از ایجاد (چالههای عمیق) یا شکافهای زمین جلوگیری و آنها را ترمیم و مدیریت کنند.
-
در بسیاری از بیابانها، گیاهانی مانند «داز» را مشاهده میکنیم که جلوگیری کننده از وقوع سیلابها بودهاند.
-
در این راستا نباید آمایش سرزمین را نیز نادیده گرفت که متأسفانه تاکنون به آن توجه نشده است.
-
با این حال هرچقدر در طبیعت دستکاری کنیم، به همان نسبت باید در انتظار تخریب سیلابها باشیم و تا زمانی که تمام ذینفعها را در این راستا وظیفهمند نکنیم، نمیتوانیم در مهار سیلابها توفیقی حاصل نمائیم.
این پرسش نیز مطرح میشود که چرا باید سرانه مصرف آب در صنعت، شهرها و کشاورزی بیش از اندازه متعارف باشد؟
چرا نباید ارزش کالای تولید شده را در مقابل قیمت آب شیرین محاسبه نمائیم؟
مواردی که به خاطر پایان وقت برنامه مطرح نشد:
با فناوری مناسب به مهار سیلابها برویم
قدر مسلم تمهیداتی که بر اساس تجربیات انسانی و محلی در مناطق سیلخیز کشورمان صورت گرفته، بیاثر نبوده و گاهی نیز تا حدودی از وارد آمدن صدمات کاسته است، اما اینکه چرا هنگامی که سیلابها جاری میشوند، یا خاک ارزشمند سطحی را میشوید و با خود به ناکجاآبادها میبرد و قسمتهایی را نیز در پشت سدها ذخیره میکند و از این طریق نیز صدماتی را به سدها وارد میسازد، اما در سطوح صاف، با بارشهای متوالی، آب را ساکن در بستر خاک نگاه میدارد.
1- تبخیرهای مخرب
چرا باید با ریزشهای آسمانی، آب ساکن با تابش آفتاب تابان بهویژه در مناطق کویری جنوب کشورمان، تبخیر و در نهایت رسوب آلکالی بر سطح زمین بر جای بگذارد؟ بدین خاطر که اکثر اراضی زراعی کشورمان با کاربرد روشهای مکانیزاسیون اشتباه که برای کاشت یک محصول بیش از 7 بار تراکتور را با دنبالهبندهایش به مزرعه میکشانند و سطح خاک آنچنان فشرده میشود که بارشها نتوانند در سطوح زیرین خاک نفوذ کرده و ذخیره شوند.
2- کشاورزی حفاظتی فراموش شده
در کشاورزی حفاظتی که تراکتور، فقط یک بار به مزرعه میرود، پس از چند سال، به تدریج مواد آلی را ناشی از ذخیرهسازی قسمتی از بقایای محصول قبلی روی سطح خاک رویی مزرعه، افزایش میدهد که باعث کاهش تدریجی مصرف کودهای شیمیایی در تولید محصولات زراعی میشود.
حال اگر هر دو تا سه سال، اقدام به زیرشکنی حتیالامکان تا 80 سانتیمتری عمق این اراضی به فراخور نوع خاک برخی از این اراضی شود، اولاً به ذخیرهسازی آب در طبقات زیرین مزرعه میانجامد، ثانیاً با هوادهی خاک، موجودات زنده شامل میکرو و ماکروارگانیسمها بهویژه کرمهای خاکی، محیطی در این سطوح و طبقات خاک به وجود میآورند که ما میتوانیم به جرئت آنها را کارخانههای هوموسسازی بنامیم.
خاطرنشان میسازد، علیرغم تبلیغات، آگاهیسازیها و نمونههای اجرا شده در برخی از استانها از جمله گلستان و فارس، سطح زیر کشت به این روش، از 150 هزار هکتار فراتر نرفته و هنوز هم سالانه حدود 15 هزار دستگاه گاوآهن یکطرفه و دوطرفه تولید میشود و به فروش میرسد تا هر دستگاه گاوآهن بتواند 30 تن خاک را با صرف انرژی ارزشمند اسب بخار در هکتار در یک مزرعه جابهجا کند و با برگرداندن خاک، رطوبت باقیمانده 5 تا 10 سانتیمتر زیر سطح خاک را نیز بر اثر تابش خورشید تبخیر نماید!
3- دیگر پیشگیریها کدامند؟
حال اگر صدماتی را که مردم یا بخش دولتی از سیل و هزینه جبران آنها متحمل شدهاند، صرف پیشگیری کنیم، کمتر از ده درصد این هزینههای سنگین برآورد میشود.
ما که نفت داریم و در کارخانههای پتروشیمی، انواع مواد اولیه پلیاتیلن و سایر مواد مشابه را تولید میکنیم، میتوانیم قالبهایی را برای تولید بلوکهای پلاستیکی تهیه کنیم که با چفت و بستها به هم متصل و به عنوان سیلبندهای موقت، حداقل در ورودی روستاها و شهرها نصب شوند و آب را به جای ورود به خانههای مردم و تخریب هستی و نیستی آنها، به محلهایی که قبلاً برای ذخیرهسازی موقت یا دائم آب برای کشاورزی، صنعت یا حتی شرب احداث شدهاند، هدایت کنیم که نمونههایی از این گودالهای آببندی شده را اخیراً در برخی حواشی کویری کشورمان مشاهده کرده و آبادانی را چه در کشاورزی یا بخشهای دیگر شاهد بودهایم.
تا آنجا که حقیر در نیم قرن گذشته سراغ دارم، درختکاری، مالچ پاشی، گودال کنی و سدهای خاکی، هیچ کدام نتوانستهاند به طور کامل از تخریب سیلابها بکاهند، مگر آنکه تمهیدات خود را همه جانبه و با بهرهگیری از یافتههای دیگر کارشناسان در میان بگذاریم و برای اجرای چنین طرحهایی، انگیزهسازی کنیم.
قدر مسلم پیشگیریها بسیار ارزانتر از جبران صدمات کلان وارده هستند، ولی این شعارها را نزد خودمان تکرار میکنیم و روی دیوارها نیز نصب مینمائیم، ولی در عمل، همان روشهای مرسوم و بینتیجه را پی میگیریم!
مرداد 99-سال 41-شماره 488-ص 12